RE HƯƠNG (Cinnamomum parthenoxylon)
Họ: Long não (Lauraceae)
Tên khác: Cứu mộc, Rè cứu mộc, Xá xị
Giá trị sử dụng: Là cây đặc sản đa tác dụng, có giá trị kinh tế cao: vừa cho gỗ tốt, thân và đặc biệt là rễ cho tinh dầu thơm dùng trong mỹ phẩm, dược phẩm và thực phẩm có giá trị xuất khẩu cao; hạt cho dầu béo và tinh dầu dùng làm thuốc chữa được nhiều bệnh. Cây bị săn lùng và khai thác mạnh, vì mục đích thương mại nên đứng trước nguy cơ bị diệt vong (nhóm IA Nghị định 32/CP/2006). Do vậy cần sớm có biện pháp bảo tồn và phát triển thích đáng.
Hình thái: Cây gỗ cao trung bình 20-25m, đường kính 50- 60cm, tối đa có thể đạt 100cm. Thân tròn thẳng, gốc phình to, vỏ màu xám nâu, nứt từng mảnh nhỏ, vỏ dày từ 0.3-0,7cm. Cành non thô, có cạnh màu đen xám nhẵn, chồi lá hình trứng, vẩy chồi có lông màu gỉ sắt, toàn thân có mùi thơm đặc trưng của tinh dầu xá xị. Lá đơn mọc so le; phiến lá nguyên, cứng, hình trứng, bầu dục hay trái xoan, dài 6-15cm, rộng 3-8cm; đầu lá có mũi tù ngắn; gốc lá hình nêm hay tù; mặt trên lá màu sẫm, mặt dưới màu nhạt hơn hay lục bạc, cả hai mặt đều không có lông; gân bên 4-6 đôi, nổi rõ cả hai mặt; cuống lá mảnh, dài 1,5-3cm, không có lông. Hoa lưỡng tính hợp thành cụm hình chùy hay tán, mỗi cụm có 5-10 hoa, màu trắng vàng ở đầu cành. Hoa có cuống dài 1,5- 2cm, khi thành quả cuống dài 4-6cm, bao hoa và nhị lép có lông thưa ở gốc. Quả mọng hình trái xoan, cao 6-9cm, gốc có lá đài còn lại hình cốc, mép khía răng gợn sóng, khi chín màu xám vàng hay tím đen.
Đặc điểm sinh học và phân bố: Cây sinh trưởng tự nhiên trong rừng mưa nhiệt đới thường xanh mưa mùa ẩm, thường ở độ cao 300-900m, cây ưa sống trên đất có tầng dày, độ phì cao, tơi xốp, ẩm, thoát nước tốt và ở những nơi khuất gió. Cây ưa sáng, sinh trưởng tốt trong những rừng có mật độ trung bình. Có thể tái sinh bằng hạt hoặc chồi, tái sinh chồi mạnh. Mùa hoa quả: Ra hoa tháng 3-5, quả chín tháng 8-10.
Re hương phân bố tự nhiên ở các quốc gia như Indonesia, Malaysia, Philippines và Việt Nam. Ở Việt Nam, cây Re hương phân bố chủ yếu ở Bắc bộ và Bắc Trung bộ, phổ biến ở Bắc Giang, Bắc Ninh, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Nam, Lâm Đồng, Đồng Nai, Bình Phước,…
Kỹ thuật tạo cây con:
* Tạo cây con từ hạt:
- Hạt lấy từ những cây trội (cây mẹ đã qua chọn lọc) ở độ tuổi thành thục về tái sinh (cho quả từ năm thứ 3 trở đi). Quả khi chín vỏ quả mềm, màu tím than, hạt mẩy. Lượng hạt tiêu chuẩn từ 3.000 - 3.300 hạt/kg. - Quả thu hái về ủ 2-3 ngày, rửa sạch lớp thịt quả. Rải đều hạt thành 1 lớp mỏng từ 3-5cm. Bảo quản ẩm mát (ủ hạtvào cát ẩm) có thể giữ khả năng nảy mầm của hạt được từ 1-2 tháng. Có thể bảo quản ẩm lạnh (ở 10-150C) để kéo dài thời gian sử dụng, nhưng nhìn chung đây là loại hạt khó bảo quản, tốt nhất sau khi thu hái phải xử lý gieo ươm ngay. - Xử lý bằng nước ấm (2 sôi 3 lạnh), ủ trong cát ẩm 5-7 ngày đến khi hạt nứt nanh đem cấy vào bầu. Tỷ lệ nảy mầm đạt 40-60%. - Bầu bằng túi Polyetylen (PE), tốt nhất là màu đen, có kích thước trung bình (8 x12cm). Ruột bầu là hỗn hợp giữa 85% đất có thành phần cơ giới nhẹ, đã ủ kỹ trộn với 14% phân chuồng hoai và 1% supe lân. Bầu xếp theo luống nổi, mặt luống rộng 70- 80cm. Gieo mỗi bầu một hạt đã nứt nanh. Cắm tế guột hoặc làm giàn che cho cây với độ che bóng 40-50%. Luôn tưới đủ ẩm. Sau 10- 20 ngày, cây mầm ra lá thật. Định kỳ làm cỏ phá váng và đảo bầu cho luống ươm. - Khi cây con 3-4 tháng tuổi, cần giảm bớt độ che bóng xuống còn 20- 30% bằng cách giảm bớt tế guột hoặc nâng giàn che lên cao. Trước khi xuất vườn 1-2 tháng cần hãm cây bằng cách dỡ bỏ giàn che, ngừng bón thúc, đảo bầu và hạn chế tưới nước. - Cần phòng ngừa nấm bệnh cho cây con. Các loại nấm như nấm gỉ sắt, nấm thối cổ rễ thường xuất hiện trong vụ đông xuân. * Tạo cây con từ hom: Theo kết quả nghiên cứu về giâm hom Re hương tại Vườn Quốc gia Bạch Mã (Huỳnh Văn Kéo, Lương Viết Hùng, 2003), hom giâm cây Re hương thành công ở các ở độ tuổi khác nhau. Nếu không sử dụng chất điều hoà sinh trưởng hom giâm vẫn có tỷ lệ ra rễ khá cao, tới 62%. Có thể sử dụng chất điều hoà sinh trưởng IBA, nồng độ 300ppm xử lý trong 60 phút cho tỷ lệ ra rễ 82%; với nồng độ 4.000ppm xử lý trong 5 giây tỷ lệ ra rễ đến 86%. Cây Re hương được trồng bằng hom có khả năng sinh trưởng và phát triển tốt, có triển vọng cao trong trồng rừng và phục hồi rừng * Tiêu chuẩn cây con: Cây con 12 tháng tuổi, chiều cao đạt từ 30- 35cm, hoặc lớn hơn. Cây sinh trưởng tốt, hình thái cân đối, không bị sâu bệnh hại. Kỹ thuật trồng: * Đất trồng: Đất dưới rừng nghèo, rừng thứ sinh, đất lùm cây bụi, đất sau nương rẫy, đất vườn rừng có tầng đất dầy 30cm trở lên. * Thời vụ trồng: Vụ xuân trồng từ tháng 2-4. Vụ thu đông: tháng 8-12. * Phương thức và phương pháp trồng: - Có thể trồng hỗn loài theo hàng với các loài cây lá rộng khác. Xử lý thực bì nên làm cục bộ để đảm bảo cho cây con trong giai đoạn đầu không bị phơi trống. - Trồng theo rạch: Rạch mở rộng 2- 2,5m, rạch cách rạch 6m, cây cách cây 3m. Kích thước hố 40x40x40cm. Mật độ trồng từ 500-1.100 cây/ha. Chăm sóc và nuôi dưỡng: Trồng trong các thảm rừng nghèo, cây bụi, phải chăm sóc 3 năm liền. Không để dây leo, cây bụi chèn lấn, quấn ghì cây. Năm đầu chăm sóc 1-2 lần nếu trồng vụ thu; chăm sóc 2-3 lần nếu trồng vụ xuân. Nội dung chăm sóc: Trồng dặm, phát thực bì xâm lấn, làm cỏ kết hợp xới đất, bón phân và vun gốc theo đúng định kỳ. Năm thứ 2 và 3 chăm sóc 3-4 lần với nội dung như trên. Chú ý phòng chống gia súc gây hại. Năm thứ 3-4 , Re hương đã có chiều cao có thể hoà vào thảm thực bì phục hồi. Chủ yếu tỉa cành, phòng chống cháy, gia súc và sâu bệnh gây hại. Cây 20-25 tuổi đường kính ngang ngực đạt 30-35cm, chiều cao 20-25m có thể khai thác, sử dụng.
